ΑΜΟΡΓΟΣ
Ἔτσι κοιμᾶται ὁλόγυμνη
μέσα στὶς ἄσπρες κερασιὲς
μια τρυφερή μου ἀγάπη,
Ἕνα κορίτσι ἀμάραντο σὰ μυγδαλιᾶς κλωνάρι.
Νίκος Γκάτσος
Υπερία, Παγκάλη, Πλατάγη, Ψυχία, Καρκησία, Αμουλγός, Αμοργία.
Η ανατολικότερη των Κυκλάδων, κατοικείται αδιάκοπα από την Νεολιθική εποχή ως σήμερα. Aπό την Αμοργό και την γειτονική της Κέρο, προέρχονται κυρίως τα χαρακτηριστικά κυκλαδικά ειδώλια, που γνωρίζουμε.
Aπό τις τρείς μεγάλες αρχαίες πόλεις της, Aιγιάλη, Aρκεσίνη και Mινώα, οι οποίες ήταν ανεξάρτητα βασίλεια, αποτελούσαν όμως κοινοπολιτεία, οι δύο διατηρούν ακόμα την θέση και το όνομα τους.
Σημαντικός εμπορικός δρόμος στην αρχαιότητα γνώρισε μεγάλη ακμή ως και την πρώτη ρωμαϊκή περίοδο. Εδώ υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα μαντεία του αρχαίου κόσμου, μαζί με τους Δελφούς και την Δωδώνη, το Μαντείο του Αρχιπελάγους.
Η πηγή απ' όπου ανάβλυζε το "λάλον ύδωρ" υπάρχει ακόμα στο γυναικείο μοναστήρι του αγ. Γεωργίου Βαλσαμίτη.
Η αρχαία Αμοργός ήταν ξακουστή για τους διάφανους κόκκινους χιτώνες που κατασκεύαζαν οι κάτοικοι από ένα ειδικό αυτοφυές λινάρι και ονομάζονταν Αμόργεια ή Αμοργίδες. Αυτούς τους χιτώνες, παρακινεί η Λυσιστράτη να φορέσουν οι γυναίκες για να σκανδαλίσουν τους άντρες τους.
Στη ύστερη ρωμαϊκή και την πρώτη βυζαντινή περίοδο παρακμάζει, μέχρι τον 9ο αιώνα όπου οι Βυζαντινοί αποσκοπούν στη δημιουργία ναυτικής δύναμης και το νησί, λόγω θέσης, φαίνεται στρατηγικά χρήσιμο.
Εκείνη την περίοδο, η Αμοργός κάπως ευνοείται, αλλά οι πειρατές δεν έχουν αφήσει και πολλά πράγματα όρθια και ο πληθυσμός έχει αισθητά μειωθεί.
Ήταν το πρώτο νησί των Κυκλάδων που πέρασε στους Φράγκους το 1207, με διοικητές τους αδελφούς Γκίζι, οι οποίοι παραμερίστηκαν από τον Δούκα της Νάξου Μάρκο Σανούδο, έναν Ενετό σταυροφόρο - κουρσάρο (με κάπως ύποπτη ιστορία) που κατέκτησε το μισό Αιγαίο και μέρος της Εύβοιας.
Παραμένει στην κυριαρχία των Σανούδων που την παραχωρούν, κατά πως τους εξυπηρετεί, στον άρχοντα της Ίου Δομένικο Σκιάβα, στούς Γκριμάνι της Αστυπάλαιας, για να καταλήξει πάλι - η μισή - στους Γκίζι, ύστερα σε κάποιον Βενετσιάνο ναύαρχο, τον Δομένικο Μικέλι, το 1363 πάλι στους Σανούδους, που όμως αυτή τη φορά την κρατούν για τον εαυτό τους.
Κατόπιν, η Αμοργός έρχεται στην κυριαρχία του νέου δούκα της Αστυπάλαιας Ιωάννη Κουιρίνι και του Μάρκου Γκριμάνι, μετά πάλι σε κάποιον Σανούδο και τέλος στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
Όλο το διάστημα που κρατάει αυτό το γαϊτανάκι, οι Αμοργιανοί που υποφέρουν τα πάνδεινα από τους πειρατές, Έλληνες, Λατίνους και Οθωμανούς, με πιο βάρβαρη επιδρομή αυτή του Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα το 1537, ο οποίος άφησε χάος, αφήνουν το νησί κατά κύματα για να καταφύγουν στην Κρήτη, διατηρώντας όμως δεσμούς με τις οικογένειες πού παραμένουν στο νησί.
Σ' αυτή την συγκυρία, μάλλον, οφείλεται και η ιδιοσυγκρασία των κατοίκων που θυμίζουν περισσότερο Κρητικούς παρά Κυκλαδίτες.
Η Αμοργός απελευθερώνεται το 1829 και με την συνθήκη του Λονδίνου, γίνεται μέρος του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους και το ανατολικότερο όριο της Ελεύθερης Ελλάδας.
Στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ο αιώνα, το νησί αρχίζουν να ανακαλύπτουν ξένοι περιηγητές που θαυμάζουν (και αρκετοί λεηλατούν) τα ίχνη της ιστορίας, που εδώ χρησιμεύουν σαν δομικά υλικά για σταβλους και αγροτόσπιτα.
Οι Αμοργιανοί είναι τότε κυρίως καραβοκύρηδες, γεωργοί και κτηνοτρόφοι, ενώ η μετανάστευση στις 10ετίες του '50 και του '60, λιγοστεύει δραματικά τον πληθυσμό του νησιού.
Ο τουρισμός άργησε να φτάσει εδώ, γεγονός που άφησε σε μεγάλο μέρος του νησιού υπέροχη, σχεδόν παρθένα φύση, θαυμάσια δείγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής, ζωντανά έθιμα και παραδόσεις, πολύ μικρό οδικό δίκτυο, αλλά όμορφα, καλοδιατηρημένα μονοπάτια σε διαρκή χρήση μέσα στους αιώνες, που τώρα είναι περιζήτητες πεζοπορικές διαδρομές.
Όποιος ξέρει τις Κυκλάδες, ας μην νομίζει πως ξέρει και την Αμοργό.
Η Αμοργός είναι χθόνια και λαμπερή. Είναι λάμια και νεράιδα, κορίτσι και γριά,γυναίκα και στοιχειό.
Έχει σταθεί σε μια όμορφη, άχρονη στιγμή, σαν να ξέφυγε από την επιτήρηση του κόσμου.
Γελάει ξυπόλυτη στον ήλιο και την άλλη στιγμή, μουτρώνει και αγριεύει.
Κάποιους τους καλοδέχεται και σε άλλους γυρνάει την πλάτη.
Η Αμοργός κρατάει πολλά κρυμμένα.
Και κάθε που διαλέγει να σου φανερώσει ένα από τα μυστικά της,τότε σε μαθαίνει και κάτι για τον εαυτό σου.
Είναι μια περήφανη, αρχαία θεά, που κρατάει την αξιοπρέπειά της στο χυδαίο σήμερα
